Wai— ‘Ōlelo No‘eau #598He huewai ola ke kanaka na Kāne.Man is Kāne’s living water gourd.Water is life and Kāne is the keeper of water.
He aha ka mea nui o ka wai?
ʻO ka wai ke kumu o ke ola. Ulu ka ʻāina i ka wai. Hānai ʻia nā mea kanu a me nā holoholona. Ola nō ko kākou kino i ka wai a ikaika.
Aia nō ka wai i nā wahi like ʻole o ke ao kūlohelohe. Kulu ka wai ma o nā pōhaku pukapuka. Hoʻopulu ʻia ka ʻāina i nā ao piha pono i ka wai. Heleleʻi ka ua i ke ānuenue nani nō. Kau ke kēhau i ka mauʻu. Noenoe ka wai i ke kualapa a ola ko lalo. Pili ka wai i ka hānau a ulu.
Pehea i pili ai nā akua i ka wai?
Nui nā moʻolelo no Kāne me ka wai. He mea maʻamau ka huakaʻi a Kāne ma Hawaiʻi me kona hoaaloha ʻo Kanaloa. Kaulana lāua i ka hoʻopuaʻi i nā pūnāwai.
Iā lāua e huakaʻi ana, hoʻomaha pinepine lāua no ka hoʻomākaukau ʻana i ka ʻawa. Ua wela a maloʻo kekahi o ia mau ʻāina. Inā ʻaʻohe wai, ʻōʻō akula nō i ka ʻāina. Puaʻi wale mai ka wai ma kahi i ʻōʻō ʻia.
ʻO ka wai kekahi o nā makana nui loa a nā akua i hāʻawi aku ai i nā kānaka. ʻAʻole he kumuwaiwai wale nō no ke kino. He hōʻailona ka wai o nā akua. ʻO ka wai ke kinolau o Kāne.
Na ka huakaʻi a Kāne lāua ʻo Kanaloa ma Hawaiʻi a puni i hoʻokumu i kekahi o nā kumu wai i mea e ola ai nā mea a pau.
ʻAʻole hiki ke inu ʻia he 97 pākēneka o ka wai ma ka honua nei, no ke ālialia a me nā kumu ʻē aʻe. A paʻa 2 pākēneka i ka hau. No laila, koe 1 wale nō pākēneka no ka pono wai o ka honua holoʻokoʻa, e laʻa me ka inu ʻana, ka mahiʻai ʻana, ka hana mīkini ʻana, ka holoi kaʻa ʻana, a pēlā aku.
Pehea i pono ai ke kaiaulu i ka wai?
Ma Hawaiʻi kahiko, ua noa ka wai i ka poʻe a pau. ʻAʻole no kekahi ka wai. Ua kaukaʻi kānaka i nā pūnāwai a me nā kahawai i kumu wai. ʻO ke kalo ka ʻai nui. He pono ka wai kahe mau no ka loʻi kalo a me nā mea ʻē aʻe. No laila, he pono nō kekahi luna wai e mālama a hoʻolaukaʻi i ka wai i ulu pono nā māla a me nā loko iʻa.
He mea nui hoʻi nā kahawai i nā mea noho ma laila. Ma muli o ke kahe mau ʻana o ka wai mai uka a i kai, piha pono ka pōʻaiapuni ola o nā iʻa o ke kahawai. He mau iʻa ka ʻoʻopu, ka ʻōpae, ka hīhīwai i ʻai nui ʻia. A, hele a māhuahua aʻe, i lako ka iʻa o ke kaiaulu.
Na wai i ho‘okele i ka wai?
I ka wā i hoʻomalu ʻia ai ka wai e ka Hawaiʻi, ua kahe wale ka wai mai uka a i kai. He wai inu ko ke kahawai. Hoʻoulu ʻia nā loʻi kalo a me nā loko iʻa. Na ke kahawai i hoʻopihapiha hou i ka wai honua me ka halihali ʻana i nā māhuaola mai uka i nā loko iʻa o kai. ʻO ke kahawai ke ala e neʻekau ai nā iʻa ʻōiwi ma waena o ke kai a me ke kahawai. Pēlā hoʻi e piha ai ko lākou pōʻaiapuni ola.
He mea nui ka wai i ka ʻāina a me ka poʻe. Hoʻopaʻa ʻia nā kānāwai no ka mālama pono ʻana i nā kumu wai. Na ke konohiki o kēlā me kēia ahupuaʻa (ke kanaka a ke aliʻi i koho ai no ka mālama ʻana i ke ahupuaʻa) i koho i ka luna wai. Nona ke kuleana o ka hoʻokele i ka wai ma ia ahupuaʻa. Eia hou, na nā ʻohana e mālama i nā kumu wai. No lākou ke kuleana. He pōmaikaʻi a he koina.
Ua kaukaʻi ke konohiki a me ka luna wai i ka makaʻāinana no ka hana ʻana ma ka ʻāina. Mālama kūpono ka hapanui o nā konohiki i nā makaʻāinana. Maopopo i ke konohiki ē haʻalele paha nā makaʻāinana i ke ahupuaʻa inā ʻaʻohe kūpono. Maopopo hoʻi i ke konohiki ē ʻaʻohe ola o ke ahupuaʻa ke loaʻa ʻole ka poʻe hoʻoikaika i ka hana. No laila, kākaʻikahi ka hukihuki no ka wai.
Pehea e mālama ‘ia nei ka wai i kēia wā?
ʻO ka wai ke kumuwaiwai koʻikoʻi o kānaka. Hoʻohana ʻia ka huaʻōlelo ʻo “wai” a me kona koʻikoʻi i mea e hōʻike aku ai i ka “waiwai” kekahi mea i makemake nui ʻia. No ke kanaka, he kumuwaiwai kaiaulu ka wai. He mea e kaʻana ʻia, a e hoʻohana ʻia me ka pono. No ka wai, ola nō ka ʻai, ka mea ulu, a me ke kalo. Hoʻolako mau ʻia ka wai e nā akua, inā ʻaʻole hoʻopau wale ʻia aku.
Eia naʻe, i nā makahiki 1700 hiki hope, ua lawekahiki ʻia mai nā holoholona maiʻao e laʻa hoʻi me ka pipi a me ke kao. Ua hoʻohaumia ʻia mai nā kahawai i ka hana lepo. Ua hehihehi ʻia nā mea kanu, a kahe ka lepo i nā kahawai a hiki hoʻi i ke kai. Ua ʻoki ʻia nā nahele ʻōiwi i lawa ke kahua no nā māla a me nā holoholona ʻai mauʻu. ʻAʻohe noʻū o ka lepo paʻa. Emi mai ka wai e kahe ana i ke kahawai a me ka wai honua.
Ma ia manawa, ua hoʻomaka e loli ka ʻōnaehana ahupuaʻa. Ua huki ʻia ka wai i kahe wale no nā loʻi a me nā loko iʻa. Huki ʻia no ka hoʻokahe ma nā māla kō a me nā māla laiki. Hoʻowaiho wale ʻia nā ʻauwai Hawaiʻi. Nalo nā māla liʻiliʻi a kupu mai he mau mahi nui. Neʻe ka poʻe i ka ʻaoʻao Kona o nā mokupuni ma muli o ka laha o ka waii huki ʻia i laila. Ua lilo ka wai he kumuwaiwai ponoʻī, ʻaʻole no ka poʻe a pau.
Ma hope mai, ua hoʻopaʻa ʻia nā kānāwai hou. ʻAʻole hiki ke ʻauʻa ponoʻī ʻia ka wai. Ua lilo ka wai he kumuwaiwai i hoʻokele ʻia e ke aupuni.
I kēia wā, nui nā hui e mālama nei i ka hoʻokele i ka wai e like me ka wā kahiko. Hoʻolaukaʻi nā māla liʻiliʻi a me nā kamaʻāina no ka mālama i ka wai. Komo nā hui kaiaulu i ka hoʻomaʻemaʻe kahawai. Wehe kekahi i ka paʻa ʻana o ke koʻana kahawai. Ma o ia mau hana e hoʻi hou ai nā iʻa o kahawai e kaukaʻi ana ka pōʻaiapuni ola i ia mau kahawai me ke kai. Ke huki ʻia nei nā mea kanu haipilikia, a kanu ʻia nā ulu ʻōiwi i mea e emi ai ka ʻaʻaiawā o ka lepo. Ke ʻaʻa nei nā hui kaiaulu. ʻIke lākou i ka pono o ka mālama i ia wahi kumuwaiwai nui ē. E ola ka wai!
He 10,000 kālani wai o ka hoʻopulu i hoʻokahi ʻeka mahi kō. He 4,000 kālani wai no hoʻokahi paona kōpaʻa. Like kēlā me ka nui o nā kālani wai i hoʻohana ʻia e 80 mau ʻohana i ka lā hoʻokahi.
Ma ke Kaua Kūloko ma ʻAmelika, ʻaʻohe kōpaʻa o ka poʻe ʻĀkau mai ko ka Hema. Piʻi wale aʻe ke kumukūʻai o ke kōpaʻa he 800 pākēneka. ʻIke ko Hawaiʻi mahi kō i manawa hoʻāʻo. Ma ka 1857, aia ʻelima mahi kō ma Hawaiʻi. Ma ka 1884, aia he kanaiwa mahi kō me ka wili kō. ʻO kēia kuko o ka poʻe ʻona mahi kō e hoʻonui i kā lākou kumuloaʻa kekahi o nā kumu o ke Kumukānāwai ʻĒlau Pū a me ka Hoʻokāhuli Aupuni ʻana.
Ka Wai A Kāne
Ke waiho nei kahi mele kaulana loa e nīnau ana (me ka pane pū), “Aia i hea ka wai a Kāne?” Inā ʻaʻohe mālama i ka wai, pēia pū nō paha kā kākou nīnau ʻana iho.
He mele no Kāne
He ui, he nīnau
E ui aku ana au iā ʻoe
Aia i hea ka wai a Kāne?
Aia i ka hikina a ka lā
Puka i Haʻehaʻe
Aia i laila ka wai a Kāne
E ui aku ana au iā ʻoe
Aia i hea ka wai a Kāne?
Aia i Kaulanaakalā
I ka pae ʻōpua i ke kai
Ea mai ana ma Nīhoa
Ma ka mole mai o Lehua
Aia i laila ka wai a Kāne
E ui aku ana au iā ʻoe
Aia i hea ka wai a Kāne?
Aia i ke kuahiwi, i ke kualono
I ke awāwa, i ke kahawai
Aia i laila ka wai a Kāne
E ui aku ana au iā ʻoe
Aia i hea ka wai a Kāne?
Aia i kai, i ka moana
I ke kualau, i ke ānuenue
I ka pūnohu, i ka ua koko
I ka ʻālewalewa
Aia i laila ka wai a Kāne
E ui aku ana au iā ʻoe
Aia i hea ka wai a Kāne?
Aia i luna ka wai a Kāne
I ka ʻōuli, i ke ao ʻeleʻele
I ke ao panopano
I ke ao pōpolohua mea a Kāne lā ē
Aia i laila ka wai a Kāne
E ui aku ana au iā ʻoe
Aia i hea ka wai a Kāne?
Aia i lalo, i ka honua, i ka wai hū
I ka wai kau a Kāne me Kanaloa
He wai puna, he wai e inu
He wai e mana, He wai e ola
E ola nō, ʻeā!
