Ali‘i
Hānau ka ʻāina, hānau ke aliʻi, hānau ke kanaka.
Born was the land, born were the chiefs, born were the common people.
The land, the chiefs, and the commoners belong together.
 — ʻŌlelo Noʻeau #466

‘O ke ali‘i ka papa alaka‘i o Hawai‘i kahiko. Nui nā kūlana ali‘i. E la‘a ho‘i me kēia, ‘o ka mō‘ī ke alaka‘i nui loa. ‘O Kamehameha ka mō‘ī ma hope o kona ho‘ohui ‘ana i nā mokupuni a pau ma lalo o kona malu. ‘O ke kuleana o ke ali‘i ka mālama ‘ana i ka pono o ke kaiapili ma ka mālama ‘ana i nā maka‘āinana a me nā akua. ‘O kekahi kuleana ke kālai‘āina. Ua ili ia kuleana o ka noho ali‘i ma o ka mo‘okū‘auhau. 

Nā kūlana like ʻole o ke ali‘i

Kū i ka moku.
(‘Ōlelo No‘eau #1876)

‘O ka mō‘ī ke alaka‘i nui loa o ka pae ‘āina, ‘o ia ho‘i ‘o Hawai‘i holo‘oko‘a. ‘O nā ali‘i nui nā ali‘i kūlana ki‘eki‘e i noho ali‘i ma luna o ka mokupuni, a i ‘ole ma luna o kekahi mau mokupuni. E la‘a ho‘i me Kaumuali‘i, ke ali‘i nui o Kaua‘i lāua ‘o Ni‘ihau. Na ke ali‘i nui e alaka‘i i ke ali‘i ‘ai moku. ‘O ke ali‘i ‘ai moku ka i noho ali‘i ma luna o ka moku. Ho‘omāhelehele ‘ia kēlā me kēia mokupuni ma nā moku. Eia nā moku ‘eono o O‘ahu mokupuni: Ko‘olaupoko, Kona, ‘Ewa, Wai‘anae, Waialua, a me Ko‘olauloa.

Aia ma lalo o nā ali‘i ‘ai moku nā ali‘i i kapa ‘ia ‘o ia ke kaukauali‘i. Ua pili ke kūlana o ke ali‘i i ka ‘ōnaehana kālai‘āina. Aia ke kūlana o ke ali‘i i kona mo‘okū‘auhau a me kona mākaukau ma ka noho ali‘i. 


Kaulana ‘o Kamehameha i ka na‘i ‘ana ma luna o nā mokupuni a pau. Eia na‘e, ua ‘ae ‘ia ka noho ali‘i o Kaumuali‘i ‘o ia ke ali‘i o Kaua‘i a me Ni‘ihau a hiki i kona hala ‘ana; he mau makahiki ma hope o ko Kamehameha ho‘ohui ‘ana i nā mokupuni.


Nā kuleana o nā aliʻi

I ‘ike ‘ia nō ke ali‘i i ka nui o nā maka‘āinana.
(‘Ōlelo No‘eau #1172)

No nā ali‘i ke kuleana o ka mālama ‘ana i nā maka‘āinana. Na nā ali‘i nō e ho‘ōia i ka palekana o nā maka‘āinana. Ua like nō me ka pilina ma waena o ka hiapo a me kona kaikaina. No ka hiapo ke kuleana o ka mālama i ke kaikaina. No ke kaikaina ke kuleana o ka ho‘olohe a me ka mālama i ka hiapo.

Ma ka mālama ‘ana i ka maka‘āinana, ua mālama nā ali‘i i ka ‘āina. ‘O nā maka‘āinana nā limahana a me nā kānaka mālama i ka ‘āina. Na lākou, me ka ‘āina, i ho‘oulu i ka ‘ai o ka lāhui. Ke momona ka ‘āina, hānai ‘ia ke kaiaulu nui.

Na nā ali‘i i alaka‘i i nā pāhana nui loa no ka pono o ke kaiaulu, e la‘a ho‘i me ka ho‘opa‘a ‘ana i nā loko i‘a, nā ‘auwai, a me nā heiau. Ma ka ho‘olauka‘i ‘ana i nā ‘ōnaehana a me nā hi‘ohi‘ona ‘āina e ho‘onui ana i ka ho‘oulu mea‘ai, ola ka ‘āina a me ka po‘e.

Inā mālama ke ali‘i i kona po‘e, ua kaulike a ua nui ka ho‘opuka o kona ‘āina. Eia na‘e, inā he pī kona ‘ano me ka mālama ‘ole i kona po‘e, ha‘alele wale ‘ia a pepehi ‘ia paha. Ua noa ke koho ‘ana o ka maka‘āinana i kona moku pono‘ī iho e noho ai. Inā ‘a‘ohe hau‘oli ma lalo kekahi ali‘i, e ne‘e paha i kekahi moku.

‘O kekahi kuleana nui o nā ali‘i ka mālama ‘ana i ka pilina i nā akua. Nui nā kumu i kau ai ka pule i nā akua: ‘o ka mea‘ai ‘oe, ‘o ke olakino ‘oe, ‘o ka waiwai ‘oe, ‘o ka puka lanakila ‘oe, ‘o ka helele‘i ua ‘oe, ‘o ka pā makani ‘oe, ‘o ka pi‘i nalu ‘oe, ‘o nā ‘ano mea like ‘ole ho‘i. I mea e mālama ai i ka pilina me nā akua, ua mālama nā ali‘i i nā pule a me nā mo‘oki‘ina o nā akua kiko‘ī. I kekahi manawa, ua ho‘oili ‘ia ke akua pilikino ma luna o kekahi ali‘i. E la‘a ho‘i me Kamehameha. ‘O Kūkā‘ilimoku kona akua. I ka hala ‘ana o Kalani‘ōpu‘u, ua ho‘oili ‘ia ‘o Kūkā‘ilimoku ma luna o Kamehameha ma ke kauoha. Na nā ali‘i i alaka‘i i ke kīpapa a mālama pono i nā heiau. ‘O nā ali‘i nā akua e noho ana ma ka honua nei. Ua kapu. Ma muli o ia kapu i mālama ai i nā kapu. A, ma ka mālama ‘ana i nā akua i mālama ‘ia ai ko lākou mana.

‘O ke kālai‘āina ka ho‘omāhelehele ‘ana i ka ‘āina. Ma ia hana i ho‘okuleana ai i kekahi mau ali‘i i ka noho ali‘i ma luna o nā mokupuni a me nā moku. ‘O ia ka hana politika mua loa a ke ali‘i nui hou. Ko‘iko‘i loa ke kālai‘āina ‘oiai he pono nā ali‘i kūpa‘a ma hope o ia ali‘i nui. ‘O ia ho‘i nā hana nui loa ‘ekolu o nā ali‘i—ka mālama ‘ana i nā maka‘āinana, ka mālama ‘ana i nā akua, a me ke kālai ‘āina.

Ke kūlana o ke aliʻi i ke au hou

I ali‘i nō ke ali‘i i ke kanaka.
(‘Ōlelo No‘eau #1150)

I ka 1810, ua ho‘okumu ‘ia ke Aupuni Mō‘ī ‘o Hawai‘i i ko Kamehameha ho‘ohui ‘ana i nā mokupuni nui ‘ewalu o Hawai‘i. I ka 1840, ua ho‘ololi ‘ia ‘o Hawai‘i he aupuni mō‘ī kumukānāwai e Kamehameha III, ‘o Kauikeaouli. ‘O ke aupuni mō‘ī kumukānāwai ka ‘ōnaehana aupuni i noho mana ‘ia e ka mō‘ī—ka mō‘ī a me ka mō‘ī wahine—me ke alaka‘i pū ‘ia ‘ana e ke kumukānāwai.

‘Elua māhele hou aku i noho aupuni: ka Hale ‘Aha‘ōlelo Ali‘i a me ka Hale ‘Aha‘ōlelo Lunamaka‘āinana. Na ka mō‘ī i ho‘onoho i nā ali‘i o ia Hale ‘Aha‘ōlelo Ali‘i. Na ka lehulehu i koho pāloka i nā lunamaka‘āinana.

I ka 1843, ua ho‘okumu i ke Aupuni Mō‘ī ‘o Hawai‘i he aupuni kū‘oko‘a. E like me kāu i heluhelu ai, ua loli ke kūlana o ke ali‘i i ka holo o nā makahiki; eia na‘e, mau nō ko lākou kuleana ‘o ka mālama i ka maka‘āinana a me ke akua. 


I ka 1881, ‘o ka mō‘ī kāne hope o ke Aupuni Mō‘ī ‘o Hawai‘i, ‘o Kalākaua ho‘i ka mō‘ī mua i huaka‘i a puni ka honua. Nui nā ‘āina āna i kipa ai. E la‘a ho‘i me kēia: ‘o ‘Aikupika ‘oe, ‘o Kina ‘oe, ‘o Iāpana ‘oe, ‘o ‘Enelani ‘oe, ‘o Palani ‘oe, ‘o Kelemania ‘oe.