Kahoʻolawe
Hānau hou he ʻula ʻo Kahoʻolawe
Rebirth of a sacred island
— Kahoʻolawe Island Reserve Commission

Kohemālamalama, ka mokupuni o Kanaloa

He ‘āina la‘a ‘o Kaho‘olawe no nā ‘ōiwi Hawai‘i. He mau inoa ‘oko‘a ko ia mokupuni, ‘o Kohemālamalama, Hineli‘i, a me Kahiki Moe. ‘O ka mokupuni ‘o Kaho‘olawe kekahi kinolau o Kanaloa. No nā lāhui Polenekia, ‘o Kanaloa ke akua o ka moana hohonu. Ma Kaho‘olawe, ua nui nā ko‘a lawai‘a a aia ho‘i he heiau no ka ho‘okele wa‘a ma kahi kokoke i ka lae ‘o Kealaikahiki. He akua nui ‘o Kanaloa ma ka ‘oihana lawai‘a a me ka ho‘okele wa‘a.

No ka lawai‘a a me ka ho‘okele wa‘a

I ka wā kahiko, ua holo nā lawai‘a mai Maui a me Lāna‘i i Kaho‘olawe e lawai‘a ai i nā ‘ono he nui a hewahewa o ke kai. Aia ma Kaho‘olawe he mau wahi no ke a‘o ‘ana i ka ho‘okele moana. I kēia mau lā, ke ho‘omau nei nā Hawai‘i i ka ho‘ohana i nā hi‘ohi‘ona o ke ao kūlohelohe ma ka ho‘okele wa‘a. ‘O Kealaikahiki ke kai ma ke kapakai hema o Kaho‘olawe. ‘Ōlelo ‘ia, ua holo nā wa‘a mai Kealaikahiki, Kaho‘olawe, i Kahiki.

No ke ‘ano o ka ‘āina

Helu ‘ia ‘o Kaho‘olawe he ahupua‘a no Maui, no ka moku ‘o Honua‘ula. He ‘ehiku wale nō mile kona mamao mai Maui aku, a ‘o ‘Alalākeiki ke kai ma waena o Maui a me Kaho‘olawe. Ma ke au kahiko, ua māhele ‘ia he ‘umikūmālua ‘ili ‘āina o Kaho‘olawe. I kēia manawa na‘e, he ‘ewalu ona ‘ili, ‘o Pāpākā, Hakioawa, Kanapou, Kūnaka-Na‘alapa, Kealaikahiki, Honoko‘a, Ahupū, a me Kuheia-Kaulana.

I waena o nā mokupuni nui loa he ‘ewalu o ka pae ‘āina, ‘o Kaho‘olawe ka mea li‘ili‘i loa. ‘Ehiku mile kona ākea a he ‘umikūmākahi mile kona lō‘ihi. Malo‘o loa ‘o Kaho‘olawe, he 25 ‘īniha ua o ka makahiki ka ‘awelike. ‘O Moa‘ula ka inoa o ka pu‘u ki‘eki‘e o Kaho‘olawe.

No ke Kaho‘olawe Island Reserve

Nui ka loli o Kaho‘olawe ma nā makahiki he 200 i hala aku nei. Ma ia wā, ua ho‘ohana ‘ia ‘o Kaho‘olawe i wahi noho no ka po‘e hana hewa, i kahua hānai holoholona, a i kahua kī pōkā pahū no ka ‘Oihana Moku o ‘Amelika. Na ia mau hana i luku ho‘opau i nā kumu waiwai o ka ‘āina ma laila.

Ma muli o ia mau hana i nui a‘e ai ka ‘a‘aiawā o ka ‘āina, i haumia ai ka wai o laila, a i kau li‘ili‘i ai ka pōkā me ka pōkā pahū ma ‘ō ma ‘ane‘i o ka mokupuni. Ma ka makahiki 1976, ua ho‘opi‘i ka Protect Kaho‘olawe ‘Ohana (PKO) i ka ‘Oihana Moku ‘Amelika i mea e oki ai ke kī pōkā pahū ‘ana ma Kaho‘olawe. Ma hope mai, ua ho‘okohu ‘ia ‘o Kaho‘olawe he wahi ko‘iko‘i o ka mō‘aukala. A hala nā makahiki he ‘eiwa o ka paio ‘ana ma ka ‘aha ho‘okolokolo, ua oki nō ka hana kī pōkā pahū ma Kaho‘olawe.

Ua hā‘awi ‘ia ka palapala ho‘olilo no Kaho‘olawe i ka Moku‘āina ‘o Hawai‘i. Ma ke kānāwai moku‘āina, ho‘okumu ‘ia maila ke Kaho‘olawe Island Reserve Commission (KIRC). Na KIRC e noho kahu nei ma luna o Kaho‘olawe a me kona kai, a hiki i ka wā e kū ai he aupuni ‘ōiwi Hawai‘i hou. He kuleana kūikawā ko nā ‘ōiwi Hawai‘i ma luna o ia mokupuni.


Ua lawe ‘ia ‘o Kaho‘olawe ma ke kānāwai koa e ‘Amelika ma Kekemapa 1943. Ma 1953, ua pūlima ka Pelekikena Eisenhower i ke kauoha luna ho‘okō 10436 i lilo ai ia mokupuni i kahua ho‘oma‘ama‘a no ka ‘Oihana Moku o ‘Amelika.


E mau ana ‘o Kanaloa

Ke ho‘opa‘a hou ‘ia nei ka pilina la‘a o Kaho‘olawe me ke kanaka. Aia nō ke ‘auamo ‘ia nei ke kuleana ‘o ka mālama a me ke kahu ‘ana i ka mana o ia mokupuni la‘a. Eia ma lalo he mele komo a me ke mele noi ‘a‘ama no Kaho‘olawe. Ho‘ohana ‘ia kēia mau mele e nā kānaka he nui e kipa ana iā Kaho‘olawe. ‘O ka ho‘olaule‘a no ka ho‘omaka a me ka pani ‘ana i ka makahiki kekahi mea nui ma laila.


Mele Komo
He haki nu‘anu‘a nei kai
‘Ō‘āwā ana i uka
Pehea e hiki aku ai
‘O ka leo
Mai pa‘a i ka leo

Ke Noi ‘A‘ama
‘O ‘Awekuhi o kai uli
Kuhikau, kuhikau
E hō mai i ‘a‘ama
I ‘a‘ama aha
I ‘a‘ama ‘ia au
 

He wahi pana a he pu‘uhonua ‘o Kaho‘olawe. Ua la‘a ia mokupuni no Kanaloa, ke akua a kupuna no ka lāhui Hawai‘i, nāna e mālama i ke kahua o ka honua, ka moana, a me ka lani. Ma kona ‘ano he pu‘uhonua, he wahi palekana ‘o Kaho‘olawe no ka ho‘āla ‘ana i ke aloha ‘āina. ‘O ka pahuhopu nui o KIRC, ‘o ia ka ho‘ōla ‘ana i nā lāhulu ‘ōiwi, ke kāohi ‘ana i ka ‘a‘aiawā, me ka ho‘olako ‘ana i wahi kūpono e pili hou ai ka Hawai‘i me Kanaloa. E ho‘omau nā ‘ōiwi Hawai‘i i ka hana ku‘una ‘o ke aloha ‘āina ma ka mālama ‘ana i kēia mokupuni kapu o Kanaloa.

He mau ‘ōlelo no‘eau no Kaho‘olawe

He uku maoli ia, he i‘a no Kaho‘olawe.
He mea kipi a kū‘ē.
Mary Kawena Pukui, ‘ōlelo no‘eau #952 (1983, 102)

Kaho‘olawe ‘ai kūpala.
‘Ano like ke kūpala me ka ‘uala. Ulu ke kūpala ma Kaho‘olawe, he ‘ai ‘ia ma ka wā wī.
Mary Kawena Pukui, ‘ōlelo no‘eau # (1983, 144)

Pā ka makani ‘o ka Moa‘e, hele ka lepo o Kaho‘olawe i Mā‘alaea.
Mary Kawena Pukui, ‘ōlelo no‘eau #2580 (1983, 284)