ʻAuwai— ʻŌlelo Noʻeau #2801Ua ka ua, kahe ka wai.The rain rains, the water flows.
Noho ‘oe i ka ‘ao‘ao Ko‘olau o ka mokupuni. Ulu pono kāu kalo i nā lo‘i i ka wai kahe mau. Pehea e ho‘opulu mau ‘ia ai kāu kalo? Hiki paha ke kū a nānā me ka mana‘olana e ‘ō‘ili wale ana ka wai. Hiki paha ho‘i ke ho‘okuleana i kou ‘ohana a me kou mau hoa e halihali i nā pākeke wai i nā wā ho‘opulu, pō ke ao, a ao ka pō. ‘A‘aka na‘e paha i ka ‘eha o ka lima a me ka nele i ka hiamoe ‘ole. A i ‘ole paha, e ho‘opili aku i ka hana a ko kākou po‘e kūpuna: e ‘eli ‘auwai.
He aha ia mea he ʻauwai?
‘O ka ‘auwai kahi ala no ka ho‘okahe wai. Ua pili i ke kahawai a pūnāwai paha. Ho‘okahe ka ‘auwai i ka wai mai ke kumu wai a i ka lo‘i kalo a loko i‘a paha. Kīpapa ‘ia paha ka pōhaku a i ‘ole ka lepo.
No ke aha i ʻeli ʻia ai?
He pono ka wai ma‘ema‘e kahe mau i ke kalo. I mea ka ‘auwai e kahe mau ai ka wai ma‘ema‘e me ka ho‘okuleana ‘ole ‘ana i ka po‘e e halihali wai, pō ke ao, a ao ka pō.
Pehea e komo ai ka wai o ke kahawai i ka ‘auwai? E ho‘omalimali aku paha i ka hānai ‘awa. Mali‘a paha, e ho‘ohiki i ke kūlolo no ka makahiki holo‘oko‘a. ‘A‘ole paha. E aho paha ka ho‘opaepae ‘ana i ka māno wai. He mea e kāohi ai i ka wai, a he ho‘oholo pū i kekahi hapa i ka ‘auwai. ‘A‘ole pa‘a loa i mea e kahe ai ka wai ma o ka māno wai a i ka ‘auwai. Ke hālana nui ka wai, hina wale iho ka māno wai. A, he kūpono nō. Pēlā e palekana ai ka lo‘i i ka hālana wai, a mālama ‘ia ke kalo a ka mahi‘ai.
Ke makemake ka mahi‘ai i ka ho‘onui i ka wai i kāna lo‘i, ho‘opaepae ‘ia aku kekahi mau pōhaku hou aku i ka māno wai. Me kēlā e nui a‘e ai ka mīkā wai ma ka māno wai. A, ho‘oholo ‘ia ka wai o ke kahawai i ka lo‘i a ka mahi‘ai. Aia a piha ka lo‘i i ka wai, ho‘ēmi ‘ia ka wai. Wehe ‘ia kekahi mau pōhaku mai ka māno wai mai i ho‘oholo hou ‘ia ka wai i ke kahawai.
Pehea e lilo ai ka ʻauwai i kōkua ma ka hālana o ka wai a me ka ʻaʻai?
‘Eli pinepine ‘ia ka ‘auwai ma ka hiō. He kūpono ka hiō he 10% no ke kahe mālie o ka wai. Inā ‘oi aku ke ki‘eki‘e o ka hiō, ‘oi aku ka wikiwiki o ke kahe o ka wai a hālana paha ka wai. He kūpono ho‘i ke emi o ka hiō i ‘ole e ikaika ka wai i ka ‘auwai, a ‘a‘ai ‘ia ka lepo. Ho‘omoe pū ‘ia ho‘i nā pōhaku ma lalo a ma nā ‘ao‘ao o ka ‘auwai i ‘ole e ‘a‘ai ‘ia.
Ua kapa ‘ia nā ‘auwai nui no ke ali‘i nāna i alaka‘i i ka ‘eli ‘ia. Ma Nu‘uanu o ka mokupuni ‘o O‘ahu, he hapa ka ‘auwai ‘o Pākī o ke ahupua‘a holo‘oko‘a. ‘Eli ‘ia e 700 kānaka. Pau ka hana ma loko nō o ‘ekolu lā!
Na wai e hoʻohana a mālama i ka ʻauwai?
I ka wā kahiko, ho‘ohana ‘ia a mālama ‘ia ka ‘auwai e nā ‘ohana e noho ana ma ke ahupua‘a. Na ke konohiki i ho‘ākoakoa i ka po‘e no ka ‘eli a me ka ho‘oma‘ema‘e i ka ‘auwai. Noa ka wai o ka ‘auwai i nā mahi‘ai no ka ho‘opulu ‘ana i nā lo‘i kalo. Eia na‘e, aia ka nui o ka wai i ka nui o nā lālā ‘ohana i komo ma ka mālama i ka ‘auwai.
‘A‘ohe mea nona wale nō ka wai. He pilina ka wai i ke akua. Pili i nā akua nui ‘o Kāne lāua ‘o Lono. Pili pū nō ho‘i i nā akua wai pono‘ī o ia wahi. He kumuwaiwai ka wai e ka‘ana ‘ia e ke kaiaulu holo‘oko‘a. Lawe nā mahi‘ai i ka wai e like me ka mea i pono ai. A laila, pani ‘ia kekahi ‘auwai i loa‘a ka wai i kekahi mahi‘ai iho. Hiki ke ho‘ohana ‘ia he hapalua wale nō o ka wai e ka mahi‘ai ho‘okahi. He kānāwai nō ia e mālama ‘ia e ke konohiki a me ka po‘e. A, pau ka ho‘opulu ‘ia o ka lo‘i kalo, ho‘iho‘i ‘ia ia wai i ke kahawai ma hope o ia lo‘i.
I kekahi manawa, ho‘ākoakoa ke konohiki i nā kānaka no ka ho‘oma‘ema‘e a me ka ho‘oponopono i ka ‘auwai. Inā ‘a‘ohe kōkua o kekahi ‘ohana, ‘a‘ohe wai no kā lākou lo‘i. Kāka‘ikahi ka ho‘ālo o ka mahi‘ai i ke kauoha o ke konohiki. Ua maopopo ē inā ‘a‘ohe wai, ‘a‘ohe kalo. Ua maopopo ho‘i ē inā ‘a‘ohe hua o ka hana, ua huki ‘ia ka po‘e mai ka ‘āina mai.
I kēia wā, he Komikina Mālama Kumu Wai ko kākou. ‘Ehiku kānaka o ia komikina, a nui ke kuleana ma luna o ke kumuwaiwai ko‘iko‘i loa—ka wai. E like ho‘i me ke konohiki o ka wā kahiko, no lākou ke kuleana o ka mālama i ka wai a me ka pono wai o ka po‘e.
Noiʻi Nowelo
Wahi a kahiko, ‘o “Nā Wai ‘Ehā” nā wahi o Maui i kapa ‘ia no ka “wai”: ‘o Wailuku, ‘o Waiehu, ‘o Waihe‘e, ‘o Waikapū. Aia he kahawai o ia inoa ma kēlā me kēia wahi, a he kumu wai i ola ai nā kaiaulu mahi ‘ai he mau kenekulia. I kēia wā, he mana‘o politika ko Nā Wai ‘Ehā. Kapa ‘ia kekahi ho‘okolokolo lō‘ihi e pili ana i nā pono wai o ia mau kahawai, ‘o ia ka hihia ‘o Nā Wai ‘Ehā. Ma ‘ō aku o 100 makahiki, ua ho‘oholo ‘ia ka wai i nā mahi kō, ‘a‘ole ho‘iho‘i ‘ia i nā kahawai. Akā, i kēia manawa, pau ka hapanui o ia mau mahi kō. Eia na‘e, ke kū‘ai ‘ia aku nei ka wai o ka lehulehu i nā ‘oihana e kūkulu hale nei ma ia ‘āina o nā mahi kō kahiko. A i ‘ole paha, hā‘awi ‘ia ka wai i ka mahi kō ho‘okahi e mau nei. A, waiho wale ‘ia nā mahi kalo e nele nei i ka wai.
I ka lā 15 o ‘Aukake, 2012, ua kāko‘o ka ‘Aha Ho‘okolokolo Ki‘eki‘e o Hawai‘i i ke kānāwai o ka moku‘āina e koi nei i ka mālama o ke komikina wai i nā loina Hawai‘i ma ke kahawai. Eia na‘e, pehea ka nui o ka wai e ho‘iho‘i ‘ia i nā kahawai malo‘o? ‘A‘ole i ho‘oholo ‘ia. Eia hou, ke kia nei ka po‘e i ke koho pono ‘ana i nā lālā komikina wai i maopopo nā kānāwai. E koho i nā lālā komikina e mālama ai i ka pono o ke kaiaulu a me ka ‘āina.
